ماشين حساب يا حسابگر يا رايِشگر وسيلهاي براي انجام محاسبات عددي است. ماشين حساب هاي مختلف كاربردهاي مختلفي دارند. سادهترين آنها تنها محاسبات جمع، تفريق، ضرب و تقسيم را انجام ميدهند. ماشين حساب هاي پيشرفته تر ميتوانند انواع توابع مهم رياضي را پياده سازي كنند. ماشين حساب هاي نوين در واقع تلفيقي از ماشين حساب و رايانه هستند و امكانات گسترده تر و سريع تري همچون رسم نمودار را در اختيار كاربران قرار ميدهند.
چرتكههاي چوبي، كه قرنها پيش ــ و حتي امروزه ــ در بازارهاي محلي كشورهايي چون چين و ايران استفاده ميشدند، بهعنوان اولين ماشينحساب شناخته ميشوند. البته اولين وسيله شمارش جهان همان چوبخط خودمان است ولي از چرتكه براي اعمال حسابي در ۲۴۰۰ سال پيش از ميلاد مسيح در امپراتوري بابل استفاده ميشد. اولين ماشينهاي آنالوگ در دوران باستان براي محاسبات نجومي استفاده ميشدند كه از آن جمله ميتوان اسطرلاب (۱۵۰-۱۰۰ سال قبل از ميلاد) را نام برد. دستگاههاي مكانيكي ديگري نيز در زمانهاي قديم به اين منظور ساخته شدندكه به اندازه ي خيلي بزرگي بودند كه بعضي از مهمترين آنها عبارتند از: كره هامننما توسط ابوريحان بيروني (۱۰۰۰ سال بعد از ميلاد)، اسطرلابهاي ساخته ابراهيم بن يحيي الزرقالي (۱۰۱۵ ميلادي)، برج ساعت نجومي توسط سو سانگ (۱۰۹۰ ميلادي) و يك ساعت نجومي توسط بديعالزمان جزري (۱۲۰۶ ميلادي) كه آن را اولين كامپيوتر آنالوگ قابل برنامهريزي ميدانند. در سال ۱۶۱۷ جان نپير، رياضيدان اسكاتلندي، وسيلهاي ساده بهنام استخوانهاي نپير ساخت كه از آن براي ضرب و تقسيم اعداد استفاده ميشد؛ اين نام به اين دليل به دستگاه او داده شد كه براي ساخت مهرهها از استخوان يا عاج استفاده كرده بود. در سال ۱۶۲۲ شخصي بهنام ويليام اوترد اولين خطكش محاسبه (Slide Rule) را كه ۷ سال بعد توسط شاگردش هويدا شد اختراع كرد. ويلهلم شيكارد در سال ۱۶۲۳ دستگاهي بهنام «ساعت محاسباتي» ساخت كه ميتوان آن را اولين ماشينحساب مكانيكي ناميد. بيست سال بعد نيز پاسكال وسيله خود بهنام «پاسكالين» براي محاسبه ماليات در فرانسه و همچنين لايبنيتز كه فيلسوفي آلماني بود نيز يك ماشين محاسبه ساخت. پيشرفتهاي مهم بعدي در قرن نوزدهم انجام شد. در سال ۱۸۲۲ چارلز بابيج كه فيلسوف و رياضيداني انگليسي بود ماشين تفاضلي خود را ارائه داد. اين ماشين قادر بود ۷ عدد مختلف تا ۳۱ رقم اعشار را نگه داشته و روي آنها محاسبه انجام دهد. او دو طرح بسيار پيشرفتهتر هم براي توسعه اين دستگاه و ساخت يك كامپيوتر قابل برنامهريزي بهنام موتور تجزيه و تحليل ارائه كرد كه البته در زمان او هيچكدام بهطور كامل تكميل نشد ولي بعدها جرج شوتز با تكميل طراحيهاي او ماشين حساب به اندازه يك پيانو براي ايجاد جدولهاي لگاريتم ساخت. در. اي. فلت آمريكايي دستگاه «كامپتومتر» را در ۱۸۸۴ اختراع كرد كه اولين نمونه موفق ماشينحساب كليددار محسوب ميشود. ماشينحسابي بهنام «ميليونر» نيز كه اجازه عمل ضرب مستقيم در هر عددي را ميداد، در اواخر اين قرن به بازار عرضه شد. نيمه اول قرن بيستم شاهد توسعه تدريجي ماشينحسابهاي مكانيكي بود. ماشين ۱۰ كليده دالتون كه در ۱۹۰۲ ارائه شد و بعدها توسط شركتهاي بسيار زيادي توليد شد يكي از اولين نمونههاي اين قرن است. از ابتداي اين قرن تا دهه ۱۹۶۰ ماشينحسابهاي مكانيكي بر بازار دستگاههاي محاسباتي روميزي تسلط پيدا كرده بودند. اين دستگاهها توسط موتور كار ميكردند، از بخشهاي متحرك تشكيل شده بودند و نتايج توسط صفحههاي شمارهگر نشان داده ميشدند. در ضمن صفحهكليدهاي آنها كامل و هر رقم داراي ستون مختص به خود از اعداد ۱ تا ۹ بود و يك دكمه پاككننده هم داشتند. اعمال جمع و تفريق بهصورت مستقيم و ضرب و تقسيم توسط جمع و تفريقهاي متعدد انجام ميشدند. فرايدن و مارچنت ماشينحسابهايي با دكمه جذر يا ريشه دوم ساختند كه مدل SKA نام داشت. در اواسط اين قرن ماشين حساب حساب بسيار كوچك «كورتا» كه در دست جا ميشد توسط كورت هرتزستارك در يك اردوگاه نازيها ساخته شد كه پيشرفتي بسيار مهم در مكانيسم ماشينحسابها محسوب ميشد. دستگاههايي مشابه آن تا دهه ۱۹۷۰ و جايگزيني ماشينهاي الكترونيكي همچنان مورد استفاده بودند. اوليوتي نيز اولين شركتي بود كه ماشينهايي با چاپگر به بازار عرضه كرد. اولين كامپيوترهاي بزرگ كه از لولههاي خلاء و سپس از ترانزيستور استفاده ميكردند در اواخر دهه ۱۹۴۰ و دهه ۱۹۵۰ ساخته شدند. اين فنآوريها آغازگر مسير پيشرفت ماشينحسابهاي الكترونيك بود. شركت IBM اولين ماشينحساب تمام-ترانزيستوري را در سال ۱۹۵۴ و سه سال بعد اولين نمونه تجاري آن را به نام IBM ۶۰۸ معرفي كرد كه بسيار بزرگ بود و در حدود ۸۰ هزار دلار قيمت داشت. اما شركت ژاپني كاسيو در همان سال اولين نمونه جمعوجور الكترونيكي جهان را ساخت. در دهه ۱۹۶۰ مدلهاي بسيار زيادي توسط شركتهاي مختلف به بازار عرضه شد كه از جمله آنها ميتوان به كامپتومتر شركت بل، MKVII و MKVIII، ماشينحساب شركت شارپ با ۲۵ كيلوگرم وزن و ۲۵۰۰ دلار قيمت، دستگاههاي شركتهاي ماتاترونيكس، كانون، سوني، توشيبا، مدل پروگراما ۱۰۱ شركت اوليوتي كه ميتوانست كارتهاي مغناطيسي را بخواند، ماشينحساب قابل برنامهريزي مونرو اپيك كه شبيه به كامپيوتر بود و بسياري نمونههاي ديگر اشاره كرد. اولين نمونهاي كه در دست جا ميگرفت هم در سال ۱۹۶۷ توسط شركت تگزاس اينسترومنتز به بازار آمد. از آن به بعد تلاش شركتها روي كوچكتر و كارآمدتر كردن ماشينحسابها متمركز شد كه نتيجه آن اولين نمونه جيبي و واقعا الكترونيك به نام «هَندي» در سال ۱۹۷۱ بود كه از يك نمايشگر الئيدي هم بهره ميگرفت. سال بعد شركت هيولت پاكارد اولين ماشينحساب جيبي داراي عملگرهاي علمي كه ميتوانست جاي خطكش محاسباتي را بگيرد، اختراع كرد و يك سال بعد نيز اولين دستگاههاي ارزانقيمت بهنام «سينكلر كمبريج» با ۳۰ دلار قيمت معرفي شد. مدل HP-۶۵ نيز اولين ماشينحساب جيبي قابل برنامهريزي با قابليت بيش از ۱۰۰ دستورالعمل بود. در آن سالها پيشرفتهاي زيادي در زمينه صفحههاي نمايش، صفحههاي خورشيدي، مدارهاي مجتمع و غيره صورت گرفت. قدم مهم ديگر ساخت ماشينحساب FX-۷۰۰۰G شركت كاسيو بهعنوان اولين نمونه گرافيكي در سال ۱۹۸۵ بود كه باعث شد در دههٔ ۱۹۹۰ و اواخر قرن بيستم ديگر مرز ميان كامپيوترهاي جيبي و ماشينحسابهاي گرافيكي چندان مشخص نباشد.
ماشين حساب يا حسابگر يا رايِشگر وسيلهاي براي انجام محاسبات عددي است. ماشين حساب هاي مختلف كاربردهاي مختلفي دارند. سادهترين آنها تنها محاسبات جمع، تفريق، ضرب و تقسيم را انجام ميدهند. ماشين حساب هاي پيشرفته تر ميتوانند انواع توابع مهم رياضي را پياده سازي كنند. ماشين حساب هاي نوين در واقع تلفيقي از ماشين حساب و رايانه هستند و امكانات گسترده تر و سريع تري همچون رسم نمودار را در اختيار كاربران قرار ميدهند.
چرتكههاي چوبي، كه قرنها پيش ــ و حتي امروزه ــ در بازارهاي محلي كشورهايي چون چين و ايران استفاده ميشدند، بهعنوان اولين ماشينحساب شناخته ميشوند. البته اولين وسيله شمارش جهان همان چوبخط خودمان است ولي از چرتكه براي اعمال حسابي در ۲۴۰۰ سال پيش از ميلاد مسيح در امپراتوري بابل استفاده ميشد. اولين ماشينهاي آنالوگ در دوران باستان براي محاسبات نجومي استفاده ميشدند كه از آن جمله ميتوان اسطرلاب (۱۵۰-۱۰۰ سال قبل از ميلاد) را نام برد. دستگاههاي مكانيكي ديگري نيز در زمانهاي قديم به اين منظور ساخته شدندكه به اندازه ي خيلي بزرگي بودند كه بعضي از مهمترين آنها عبارتند از: كره هامننما توسط ابوريحان بيروني (۱۰۰۰ سال بعد از ميلاد)، اسطرلابهاي ساخته ابراهيم بن يحيي الزرقالي (۱۰۱۵ ميلادي)، برج ساعت نجومي توسط سو سانگ (۱۰۹۰ ميلادي) و يك ساعت نجومي توسط بديعالزمان جزري (۱۲۰۶ ميلادي) كه آن را اولين كامپيوتر آنالوگ قابل برنامهريزي ميدانند. در سال ۱۶۱۷ جان نپير، رياضيدان اسكاتلندي، وسيلهاي ساده بهنام استخوانهاي نپير ساخت كه از آن براي ضرب و تقسيم اعداد استفاده ميشد؛ اين نام به اين دليل به دستگاه او داده شد كه براي ساخت مهرهها از استخوان يا عاج استفاده كرده بود. در سال ۱۶۲۲ شخصي بهنام ويليام اوترد اولين خطكش محاسبه (Slide Rule) را كه ۷ سال بعد توسط شاگردش هويدا شد اختراع كرد. ويلهلم شيكارد در سال ۱۶۲۳ دستگاهي بهنام «ساعت محاسباتي» ساخت كه ميتوان آن را اولين ماشينحساب مكانيكي ناميد. بيست سال بعد نيز پاسكال وسيله خود بهنام «پاسكالين» براي محاسبه ماليات در فرانسه و همچنين لايبنيتز كه فيلسوفي آلماني بود نيز يك ماشين محاسبه ساخت. پيشرفتهاي مهم بعدي در قرن نوزدهم انجام شد. در سال ۱۸۲۲ چارلز بابيج كه فيلسوف و رياضيداني انگليسي بود ماشين تفاضلي خود را ارائه داد. اين ماشين قادر بود ۷ عدد مختلف تا ۳۱ رقم اعشار را نگه داشته و روي آنها محاسبه انجام دهد. او دو طرح بسيار پيشرفتهتر هم براي توسعه اين دستگاه و ساخت يك كامپيوتر قابل برنامهريزي بهنام موتور تجزيه و تحليل ارائه كرد كه البته در زمان او هيچكدام بهطور كامل تكميل نشد ولي بعدها جرج شوتز با تكميل طراحيهاي او ماشين حساب به اندازه يك پيانو براي ايجاد جدولهاي لگاريتم ساخت. در. اي. فلت آمريكايي دستگاه «كامپتومتر» را در ۱۸۸۴ اختراع كرد كه اولين نمونه موفق ماشينحساب كليددار محسوب ميشود. ماشينحسابي بهنام «ميليونر» نيز كه اجازه عمل ضرب مستقيم در هر عددي را ميداد، در اواخر اين قرن به بازار عرضه شد. نيمه اول قرن بيستم شاهد توسعه تدريجي ماشينحسابهاي مكانيكي بود. ماشين ۱۰ كليده دالتون كه در ۱۹۰۲ ارائه شد و بعدها توسط شركتهاي بسيار زيادي توليد شد يكي از اولين نمونههاي اين قرن است. از ابتداي اين قرن تا دهه ۱۹۶۰ ماشينحسابهاي مكانيكي بر بازار دستگاههاي محاسباتي روميزي تسلط پيدا كرده بودند. اين دستگاهها توسط موتور كار ميكردند، از بخشهاي متحرك تشكيل شده بودند و نتايج توسط صفحههاي شمارهگر نشان داده ميشدند. در ضمن صفحهكليدهاي آنها كامل و هر رقم داراي ستون مختص به خود از اعداد ۱ تا ۹ بود و يك دكمه پاككننده هم داشتند. اعمال جمع و تفريق بهصورت مستقيم و ضرب و تقسيم توسط جمع و تفريقهاي متعدد انجام ميشدند. فرايدن و مارچنت ماشينحسابهايي با دكمه جذر يا ريشه دوم ساختند كه مدل SKA نام داشت. در اواسط اين قرن ماشين حساب حساب بسيار كوچك «كورتا» كه در دست جا ميشد توسط كورت هرتزستارك در يك اردوگاه نازيها ساخته شد كه پيشرفتي بسيار مهم در مكانيسم ماشينحسابها محسوب ميشد. دستگاههايي مشابه آن تا دهه ۱۹۷۰ و جايگزيني ماشينهاي الكترونيكي همچنان مورد استفاده بودند. اوليوتي نيز اولين شركتي بود كه ماشينهايي با چاپگر به بازار عرضه كرد. اولين كامپيوترهاي بزرگ كه از لولههاي خلاء و سپس از ترانزيستور استفاده ميكردند در اواخر دهه ۱۹۴۰ و دهه ۱۹۵۰ ساخته شدند. اين فنآوريها آغازگر مسير پيشرفت ماشينحسابهاي الكترونيك بود. شركت IBM اولين ماشينحساب تمام-ترانزيستوري را در سال ۱۹۵۴ و سه سال بعد اولين نمونه تجاري آن را به نام IBM ۶۰۸ معرفي كرد كه بسيار بزرگ بود و در حدود ۸۰ هزار دلار قيمت داشت. اما شركت ژاپني كاسيو در همان سال اولين نمونه جمعوجور الكترونيكي جهان را ساخت. در دهه ۱۹۶۰ مدلهاي بسيار زيادي توسط شركتهاي مختلف به بازار عرضه شد كه از جمله آنها ميتوان به كامپتومتر شركت بل، MKVII و MKVIII، ماشينحساب شركت شارپ با ۲۵ كيلوگرم وزن و ۲۵۰۰ دلار قيمت، دستگاههاي شركتهاي ماتاترونيكس، كانون، سوني، توشيبا، مدل پروگراما ۱۰۱ شركت اوليوتي كه ميتوانست كارتهاي مغناطيسي را بخواند، ماشينحساب قابل برنامهريزي مونرو اپيك كه شبيه به كامپيوتر بود و بسياري نمونههاي ديگر اشاره كرد. اولين نمونهاي كه در دست جا ميگرفت هم در سال ۱۹۶۷ توسط شركت تگزاس اينسترومنتز به بازار آمد. از آن به بعد تلاش شركتها روي كوچكتر و كارآمدتر كردن ماشينحسابها متمركز شد كه نتيجه آن اولين نمونه جيبي و واقعا الكترونيك به نام «هَندي» در سال ۱۹۷۱ بود كه از يك نمايشگر الئيدي هم بهره ميگرفت. سال بعد شركت هيولت پاكارد اولين ماشينحساب جيبي داراي عملگرهاي علمي كه ميتوانست جاي خطكش محاسباتي را بگيرد، اختراع كرد و يك سال بعد نيز اولين دستگاههاي ارزانقيمت بهنام «سينكلر كمبريج» با ۳۰ دلار قيمت معرفي شد. مدل HP-۶۵ نيز اولين ماشينحساب جيبي قابل برنامهريزي با قابليت بيش از ۱۰۰ دستورالعمل بود. در آن سالها پيشرفتهاي زيادي در زمينه صفحههاي نمايش، صفحههاي خورشيدي، مدارهاي مجتمع و غيره صورت گرفت. قدم مهم ديگر ساخت ماشينحساب FX-۷۰۰۰G شركت كاسيو بهعنوان اولين نمونه گرافيكي در سال ۱۹۸۵ بود كه باعث شد در دههٔ ۱۹۹۰ و اواخر قرن بيستم ديگر مرز ميان كامپيوترهاي جيبي و ماشينحسابهاي گرافيكي چندان مشخص نباشد.